ابعاد مختلف دفاع مقدس را ترسیم نماید. بی تردید وجود اخبار، گزارش ها، آمار و اطلاعات معتبر و موثقی که از مراکز طرح ریزی، هدایت و فرماندهی عملیات ها تا میدان های نبرد و صحنه های درگیری به صورت زنده و واقعی جمع آوری گردیده بر غنای آثار مرکز مطالعات می افزاید و زوایای مختلف و تاریک جنگ را با هدف آگاه سازی افکار عمومی روشن می سازد.

مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ تاکنون مجموعه های متعددی را درباره ی وقایع جنگ عراق علیه ایران منتشر کرده است. این مجموعه که گزارش نبردهای اصلی رزمندگان اسلام در مقابله با ارتش عراق و هم پیمانانش می باشد، برای دسترسی آسان تر و آشنایی بیشتر علاقه مندان و محققان به وقایع این نبرد عظیم است که هر جلد آن

[صفحه 8]

به یکی از عملیات های اصلی جمهوری اسلامی علیه متجاوزان اختصاص دارد و به صورت نسبتا خلاصه و جمع بندی شده تهیه می شود و شامل شناسنامه ی عملیات، اوضاع سیاسی و نظامی در آستانه عملیات، طرح ریزی و اجرای عملیات، نتایج و بازتاب های آن می باشد.

این کتاب با کوشش مهدی خداوردی خان و حمیدرضا فراهانی، با استفاده از اسناد نظامی منتشر نشده ی مرکز، منابع سیاسی و کتاب های منتشر شده ی مرکز مطالعات از جمله کتاب «جنگ، بازیابی ثبات» نوشته محمد درودیان تهیه شده است.

ویرایش محتوایی این کتاب را مهدی انصاری و ویرایش ادبی آن را احمد نصرتی به انجام رسانده اند و در آماده سازی آن حسین مجیدی،هادی کریم دهنوی و محمدعلی باغی (حروف چینی، صفحه آرایی، طرح جلد) همکاری کرده اند.

امید است این کوشش ناچیز مورد رضای حضرت حق جل و علا و موجب ادای گوشه ای از حق شهیدان، جانبازان و رزمندگان این نبرد عظیم و مقتدایشان حضرت امام

خمینی شود و جویندگان حقایق این واقعه بزرگ از آن بهره مند شوند.

مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

1383

[صفحه 9]

تا عملیات فتح المبین، از این نظر قابل تأمل و از اهمیت بالایی برخوردار است.

دشمن برای تصمیم گیری نهایی نیاز به زمان و حفظ موقعیت خود داشت. در این وضعیت با توجه به اینکه ابتکار عمل در دست نیروهای خودی بود لذا تداوم عملیات و سرعت در اجرای عملیات بعدی نقش تعیین کننده ای در شکست ارتش عراق داشت، به همین دلیل دشمن دست به تلاش هایی زد که قابل توجه است.

یکی از این تلاش ها حمایت از نیروهای ضد انقلاب در داخل کشور بود، زیرا دشمن می دانست که در صورت تثبیت اوضاع کشور و تأثیرات فزاینده آن در داخل، تحولات نظامی به سود ایران و به زیان عراق، پر شتاب تر خواهد شد. بنابراین حمایت رژیم عراق از نیروهای ضد انقلاب با این امید انجام می گرفت که بار دیگر اوضاع داخلی کشور متشنج و بی ثبات شود. نیروهای ضد انقلاب نیز که موقعیتشان رو به ضعف نهاده بود، بهبود وضعیت خود را در کسب حمایت خارجی

[صفحه 12]

ارزیابی می کردند، در نتیجه اهداف مشترک برای تداوم حیات ضد انقلاب در داخل و جلوگیری از پیروزی جمهوری اسلامی در جبهه های جنگ، به همکاری گروهک ها و حکومت عراق منجر شد.

عراقی ها در حالی که در وضعیت نامساعدی قرار داشتند همچنان همان شعارهای ماه های نخستین جنگ را طرح می کردند. طه یاسین رمضان، معاون اول نخست وزیر عراق و فرمانده ارتش خلقی، طی مصاحبه ای گفت:

«ما بر این نکته تأکید می کنیم که جنگ به پایان نخواهد رسید مگر اینکه رژیم حاکم بر ایران به طور کلی منهدم شود! زیرا اختلافات اساسی بر سر چند صد کیلومتر مربع زمین یا نصف شط العرب که سبب بروز جنگ شده بود، نیست.

بنابراین، جنگ ما با ایران برخلاف آنچه بعضی از خائنین به ملت عرب ادعا می کنند، یک جنگ مرزی نیست که بتوان آن را به تعویق انداخت، بلکه در حقیقت جنگ سرنوشت است.» [1] .

عراقی ها همچنین با هدف پیشگیری از اجرای عملیات بعدی ایران یا تأخیر در اجرای آن، تلاش می کردند منطقه عملیات را کشف کنند. [2] برخی شواهد نیز حاکی از آن بود که دشمن تا اندازه ای پی برده است که پس از آزادی بستان، ایران در منطقه غرب رودخانه کرخه عملیات خواهد کرد. [3] لذا با توجه به ضعف ها و نگرانی هایی که داشت، می کوشید که منطقه نبرد را تعیین و به نیروهای نظامی ایران تحمیل کند. [4] عراق با همین هدف، حمله به تنگه ی چزابه را از 17 بهمن 1360 آغاز کرد و به مدت 20 روز ادامه داد. در این عملیات،

[صفحه 13]

توپخانه عراق منطقه ای به وسعت هشت کیلومتر در دو کیلومتر را زیر آتش بسیار شدید خود قرار داد. صدها توپ، منطقه را متر به متر کوبیدند. بیش از یک میلیون گلوله توپ بر سر نیروهای خودی فرود آمد! نزدیک به 30 گردان نیرو که برای اجرای عملیات فتح المبین آماده و سازماندهی شده بودند، در تنگه ی چزابه درگیر شدند و صدمات زیادی به آنها وارد گردید. [5] با این حال مقاومت نیروهای خودی از یک سو و درک روشن فرمانده کل سپاه از اهداف دشمن، سبب شد تا نیروهای خودی به جای ادامه درگیری در این منطقه - که هدف دشمن بود - تلاش اصلی خود را در منطقه عملیاتی فتح المبین متمرکز کنند. غلامعلی رشید در این زمینه می گوید:

«ما نسبت به اهداف دشمن

ابهام داشتیم زیرا عراقی ها در عین حالی که حملات سنگینی را انجام می دادند ولی کلا به سمت بستان پیشروی نمی کردند. در این شرایط فرماندهی محترم کل سپاه طی تحلیل اظهار کرد که هدف دشمن تأخیر در عملیات بعدی (فتح المبین) است و باید سریعا منطقه عملیات فتح المبین را فعال کنیم.» [6] .

سرانجام به دلیل مقاومت نیروهای خودی و تلفاتی که بر دشمن وارد گردید، حملات عراقی ها در تنگه ی چزابه متوقف و تلاش نیروهای خودی در منطقه عملیاتی فتح المبین آغاز شد.

در این حال، روند تحولات سیاسی در داخل کشور نیز پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پیروزی های نظامی به تدریج تثبیت شد. در واقع، حضور مردم در صحنه سیاسی کشور، حذف جریان ضد انقلابی و به موازات آن حضور مردم در صحنه جنگ و افزایش توان نظامی نیروهای خودی و دستیابی به برتری سیاسی - نظامی بر دشمن، عوامل اصلی این تحولات بودند. امام خمینی با توجه به آمادگی مردم و همچنین ضرورت تداوم تهاجم به دشمن، جوانان را برای حضور در جبهه تشویق و ترغیب کردند و فرمودند:

[صفحه 14]

«برادران و جوانان پشت جبهه توجه کنند که باید فعالیت کنند و داوطلبانه بروند به این جنگ و این مسئله را زود حلش کنند.» [7] .

افزایش حضور نیروهای مردمی در جبهه های جنگ بر اثر فراخوانی امام و تحولاتی که در داخل کشور رخ داده بود و همچنین انتخاب منطقه عملیاتی فتح المبین، ضرورت گسترش اساسی سازمان رزم سپاه را آشکار می کرد. به عبارت دیگر سازمان رزم سپاه و تعداد تیپ های تشکیل شده تناسبی با وسعت منطقه عملیاتی نداشت، در نتیجه افزایش نیروهای رسمی نظامی با تشکیل یگان های جدید،

با هدف افزایش سازماندهی نیروهای مردمی، مورد توجه قرار گرفت. محسن رضایی در این زمینه گفت:

«در طریق القدس چهار تیپ داشتیم، وقتی رفتیم منطقه عملیاتی فتح المبین متوجه شدیم پنج الی شش تیپ کم داریم، اینجا بود که ناچار شدیم حتی نیروهایی را که کنار دست خودمان بودند همه را فرستادیم رده های پایین» [8] .

از دیگر اقدامات این مرحله، یافتن افراد مناسب برای فرماندهی تیپ ها بود. پیش از این، تنها مرتضی قربانی و احمد کاظمی به عنوان فرمانده تیپ منصوب شده بودند و در مرحله جدید، قاسم سلیمانی به فرماندهی تیپ 41 ثارالله (ع)، نبی رودکی به فرماندهی تیپ 34 امام سجاد (ع)، علی فضلی به فرماندهی تیپ 33 المهدی (عج)، احمد متوسلیان به فرماندهی تیپ 27 حضرت رسول (ص)، مرتضی صفار به فرماندهی تیپ 17 علی بن ابی طالب (ع) و رئوفی به فرماندهی تیپ 7 ولی عصر (عج) منصوب و مأمور به تشکیل تیپ های جدید شدند. بدین ترتیب سازمان رزم سپاه با جهشی کاملا چشمگیر برای اجرای عملیات فتح المبین آماده شد.

[صفحه 15]

بنا به گزارش نشریه انگلیسی لویل میل، عراقی ها با نگرانی از روند موجود، پیشنهاد مخفیانه ای برای پایان جنگ ارائه کردند. [9] .

نیامد. [10] .

محسن رضایی در این باره گفت:

«اگر عملیات فتح المبین را انجام می دادیم، بخش زیادی از امکانات نیروهای ما آزاد می شد و برای آزادی خرمشهر توان ما افزایش می یافت. دوم اینکه ما با استعدادی که داشتیم نمی توانستیم در خرمشهر عمل کنیم. ضمن اینکه این جاده [اهواز - اندیمشک] به هر حال جاده مهمی بود، دزفول و شوش مهم بود و دشمن اگر عقب می رفت، جاده آزاد می شد. این دلائل در انتخاب منطقه مؤثر بود.» [11] .

350 و شمال دشت عباس تشکیل شده و سواحل آن دارای شیب ملایم است، به هنگام بارندگی تحرک نیرو را برای مدتی، محدود و کند می کند.

عوارض حساس منطقه عبارتند از: رشته ارتفاعات 336، 343، 350 و ارتفاع شاوریه که بر محورهای پل عین خوش مسلط است، تپه علی گره زد، تپه ابوصلیبی خات، دامنه های جنوبی ممله و کمرسرخ، بخش های شمالی ارتفاعات تینه معروف به عین خوش و دامنه های غربی ارتفاعات تینه که بر محور ابوغریب به رودخانه دویرج مشرف هستند. عوارض دیگر شامل تپه برقازه، ارتفاعات رقابیه و دامنه های شمالی ارتفاعات میشداغ، تنگه ی ذلیجان و پل نادری می باشد.

جاده های آسفالته دزفول به دهلران، عین خوش به چم سری، امام زاده عباس به چاه نفت، جاده تنگه ی ابوغریب و پل های احداث شده روی رودخانه های چیخواب و دویرج از مهم ترین راه های مواصلاتی منطقه هستند.

[صفحه 18]

موقعیت منطقه و عوارض حساس آن، آرایش خاصی را به دشمن تحمیل کرده بود که آگاهی نیروهای خودی از آن، زمینه وارد ساختن ضربات سهمگین را بر دشمن فراهم کرد.

جاده امام زاده عباس - پل نادری را در تصرف داشت.

2- قرارگاه اصلی لشکر 1 مکانیزه که نزدیک جاده فکه - شوش و پشت 17 زرهی (چنانه) قرار داشت، در منطقه جنوبی به شرح زیر گسترش یافته بود:

- تیپ 93 پیاده در سمت چپ جاده فکه - شوش

- تیپ 1 زرهی - پیاده در سمت راست جاده فکه - شوش مقابل شهر شوش

- تیپ 27 زرهی - پیاده در سمت راست تیپ 1

- تیپ 24 زرهی - پیاده در سمت راست تیپ 27

- تیپ های 96 پیاده، 34 و 51 زرهی، که ارتفاعات نزدیک جاده و میشداغ را در تصرف داشتند.

[صفحه 19]

- تیپ 17 زرهی سمت راست جاده در ارتفاعات مقابل دشت رادار همچنین لشکر 3 زرهی به استعداد سه تیپ (6 و 12 زرهی و 8 مکانیزه) و چهار گردان توپخانه سازمانی لشکر در احتیاط قرار داشت. علاوه بر آن تیپ های 18، 15، 14، 13، 12، 11 و 21 برای تقویت سازمان تیپ های مستقر در منطقه استفاده می شدند، ضمن اینکه تیپ های 10 زرهی، گارد ریاست جمهوری و 14 مکانیزه نیز منطقه را پشتیبانی می کردند.

در مجموع، نیروهای دشمن شامل 7 تیپ زرهی، 6 تیپ مکانیزه، 15 تیپ پیاده و نیروهای فراوان جیش الشعبی و کماندو می شد. این توان برحسب گردان، شامل 27 گردان زرهی، 25 گردان مکانیزه، 45 گردان پیاده و دست کم 12 گردان توپخانه بود. [12] البته با شروع عملیات، یگان های متعدد دیگری از ارتش عراق برای مقابله با رزمندگان وارد این منطقه شدند.

[صفحه 20]

یگان های خود ارتفاعات ابوصلیبی خات (سایت و رادار) در محور شوش و همچنین در امتداد آن به طرف شمال، تپه های علی گره زد و شاوریه و دهلیز را به تصرف در آورد. اما پس از تشکیل قرارگاه مشترک، این طرح به دلیل تأمین نکردن اهداف مورد نظر و کاهش ندادن خطوط پدافندی و آزادسازی نیروهای خودی از خطوط پدافندی بحث و بررسی شد و سرانجام بر دو هدف شامل انهدام نیروهای دشمن و کاهش خطوط پدافندی توافق شد و مانور عملیات نیز بر این اساس طرح ریزی شد. اهداف نظامی عملیات فتح المبین چنین بود:

1- انهدام نیروهای دشمن به منظور کاهش توان نظامی اش.

2- دستیابی به خطوط پدافندی مطمئن با هدف صرفه جویی در نیرو [13] (آزاد شدن نیروهای خودی از خطوط پدافندی و کسب آمادگی برای عملیات بعدی).

3- خارج ساختن شوش، اندیمشک، دزفول و پایگاه چهارم شکاری از برد توپخانه دشمن.

4- خارج کردن جاده اندیمشک - اهواز از برد آتش مؤثر دشمن.

[صفحه 21]

5- آزادسازی مناطق مهمی چون جاده اندیمشک - دهلران و سایت رادار 4 و 5. [14] .

6- تصرف چاه های نفتی منطقه ابوغریب.

مأموریت قرارگاه فرماندهی در این عملیات چنین اعلام شد:

«فرماندهی عملیات کربلای 2 (فتح المبین) در ساعت (س) روز (ر) به منظور انهدام نیروهای دشمن در منطقه عملیاتی دزفول و شوش تک می کند. ارتفاعات علی گره زد، ابوصلیبی خات، تنگه ی رقابیه، ارتفاعات چنانه و عین خوش را تصرف و تأمین و در منطقه پدافند می نماید و آماده می شود بنا به دستور، تک را به سمت غرب، برای تأمین خط مرز ادامه دهد.» [15] .

و تیپ های 37 زرهی شیراز، 58 ذوالفقار، 84 خرم آباد، 55 هوابرد و گروه 33 توپخانه بودند. یگان های سپاه نیز عبارت بودند از: تیپ های 14 امام حسین (ع)، 41 ثارالله (ع)، 27 محمد رسول الله (ص)، 7 ولی عصر (عج)، 35 امام سجاد (ع) 23 المهدی (ع)، 17 علی بن ابی طالب (ع)، 8 نجف اشرف، 25 کربلا، 46 فجر، 30 زرهی و تیپ ایلام.

درباره استعداد یگان های سپاه آمار متفاوتی وجود دارد که علت آن روند رو به رشد و تکاملی سپاه در سازماندهی نیروهای مردمی در

[صفحه 22]

آن زمان بود. در واقع، گرچه از یگان های سپاه به عنوان تیپ یاد می شد، ولی برخی از تیپ ها به دلیل تعداد گردان های تحت امر، استعدادی برابر یک لشکر داشتند.

در طرح برآورد وضعیت شماره 1 که قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش در جنوب آن را در پنجم آذر 1360 تهیه کرد، آمده است:

«نیروی زمینی در این عملیات با دو لشکر پیاده، یک لشکر زرهی، یک تیپ پیاده و یک تیپ پیاده هوابرد که جمعا شامل 43 گردان مانوری است (25 گردان پیاده، 4 گردان مکانیزه، 11 گردان تانک و 3 گردان سوار زرهی، با پشتیبانی 14 گردان توپخانه صحرایی شامل 42 آتشبار) شرکت می کند و این عملیات را سپاهیان پاسدار با نیرویی در حدود 7000 نفر - که با احتساب هر گردان 300 نفر، حدود 23 گردان می شود - تقویت می نمایند.» [17] .

[صفحه 23]

با توجه به همکاری ارتش و سپاه، قرارگاه مرکزی کربلا با فرماندهی مشترک نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران، هدایت کلی عملیات را برعهده داشت که چهار قرارگاه فرعی به شرح ذیل تحت امر آن بود:

1- قرارگاه مشترک قدس:

لشکر قدس از سپاه شامل تیپ های 41 ثارالله با 6 گردان، 14 امام حسین (ع) با 9 گردان، ایلام با 3 گردان و گردان مستقل علی اکبر (ع). نیروهای ارتش شامل تیپ 84 خرم آباد با 3 گردان و تیپ 2 زرهی از لشکر 92 با 3 گردان.

2- قرارگاه مشترک نصر: لشکر نصر سپاه شامل تیپ های 7 ولی عصر (عج) با 9 گردان، 27 حضرت رسول (ص) با 9 گردان. نیروهای ارتش شامل لشکر 21 حمزه با 12 گردان، تیپ 58 ذوالفقار با 4 گردان.

3- قرارگاه مشترک فجر: لشکر فجر از سپاه شامل تیپ های 33 المهدی (عج) با 6 گردان، 46 فجر با 5 گردان، 17 علی بن ابی طالب (ع) با 5 گردان، امام سجاد (ع) با 11 گردان. نیروهای ارتش شامل لشکر 77 با 3 تیپ 2، 1 و 3 با 10 گردان.

4- قرارگاه مشترک فتح: لشکر فتح سپاه شامل تیپ های 25 کربلا با 16 گردان، 8 نجف با 8 گردان. نیروهای ارتش شامل لشکر 92 با 1 تیپ، تیپ 55 هوابرد تحت امر عملیاتی لشکر 92 و تیپ 37 زرهی شیراز [18] .

[صفحه 24]

در مجموع، سپاه پاسداران با 100 گردان نیرو و ارتش جمهوری اسلامی ایران با 43 گردان اعم از پیاده، زرهی و مکانیزه در عملیات شرکت کردند. در این عملیات، سپاه 160 دستگاه تانک و نفربر غنیمتی و ارتش 460 دستگاه تانک و نفربر سازمانی خود را به کار گرفتند. علاوه بر آتش پشتیبانی توپخانه، هوانیروز و نیروی هوایی ارتش نیز برحسب مأموریت و استعداد خود در عملیات مشارکت داشتند. به طور کلی، حضور رو به گسترش سپاه و سازماندهی نیروهای مردمی در سازمان

تیپ [19] و لشکر سبب شد که توان رزمی نیروهای خودی افزایش یابد [20] .

[صفحه 25]

از نکات بارز در این مرحله قابلیت انعطاف زیاد در تغییرات سریع سازماندهی و تشکیلات رزمی و توان بالا در جذب نیروی مردمی می باشد. برای مثال پس از مدتی کار روی طرح و در هنگام آماده سازی مقدمات عملیات، استعداد نیروهای سازمان داده شده به 300 درصد آنچه در طرح ابتدایی پیش بینی می شد رسیده بود. در واقع از این لحاظ فتح المبین تجربه ای برای هدایت یک جنگ مردمی بود. [21] .

کلی با چهار قرارگاه سازماندهی شد که این قرارگاه ها از شمال به جنوب عبارت بودند از قدس، نصر، فجر و فتح.

[صفحه 26]

محور قرارگاه قدس (تیشه کن، چاه نفت به سمت دشت عباس و عین خوش)

در این محور، ارتفاعات عین خوش و تنگه ی ابوغریب به عنوان عوارض حساس منطقه شمالی، از اهداف حیاتی عملیات محسوب می شوند زیرا از قابلیت پدافندی برخوردار بودند و در صورت تأمین و تصرف آنها، عقبه نیروهای دشمن تهدید و خطوط مواصلاتی آنها قطع می شد.

در واقع محور قرارگاه قدس، جناح لشکر 10 عراق بود که به علت مسافت طولانی و وجود کوه های صعب العبور، عراقی ها کمتر به آن توجه داشتند. به همین دلیل خطوط دشمن در این محور استحکام لازم را نداشت. به طور کلی هدف نهایی قرارگاه قدس در این محور، تصرف ارتفاعات عین خوش، منطقه ابوغریب و تینه بود.

می کردند و در مرحله سوم، نیروهای ارتش و سپاه در شمال و جنوب منطقه به تشکیل خط پدافندی اقدام می کردند. [22] .

رقابیه آغاز کردند. انتخاب این منطقه برای حمله، بر پایه درک دشمن از محورهای اصلی تهاجم نیروهای خودی بود؛ عراقی ها می پنداشتند که چون امکان تک در ابعاد وسیع و عمیق برای ایرانی ها وجود ندارد، به همین دلیل، عملیات اصلی آنها در محور شوش و یا پای پل نادری خواهد بود و تلاش در سایر محورها برای پشتیبانی است. اظهارات اسیران عراقی، از جمله گفته های زیر درباره ی اهداف و محورهای تهاجم نیروهای خودی، نشان دهنده ی مرگ دشمن از این عملیات بود. به عقیده آنان طرح حمله نیروهای ایران به این شرح بود:

«الف- تصرف مواضع لشکر 10 ارتش عراق از طریق دشت سیپتون و رسیدن به جاده اصلی عین خوش - امام زاده.

ب- تصرف مواضع لشکر 1 ارتش عراق در مناطق رقابیه از کوه میشداغ به سمت جنوب و غرب و حرکت به سوی جاده اصلی فکه - شوش.

ج- تصرف مواضع لشکر 1 در محورهای جاده اصلی (جبهه تیپ 1 و تیپ 93) و همچنین تصرف جبهه در منطقه دوسلک و جبهه لشکر 10 در محور نادری و پاک سازی منطقه رادار.

د- هدف اصلی، محاصره و از یکدیگر جدا ساختن یگان ها و در نتیجه نابودی و یا اسارت افراد آنها بود.» [26] .

بدین ترتیب، ارتش عراق با هدف به تأخیر انداختن عملیات

[صفحه 30]

فتح المبین، دست به این حمله زد. هجوم نیروهای عراقی به این منطقه سبب شد تا بسیاری از معابر نفوذی و محورهای عملیات کشف و بر مشکلات نیروهای خودی افزوده شود. اگر چه مقاومت رزمندگان و همچنین ناتوانی دشمن، مانع تفوق مؤثر دشمن و بهره برداری نظامی و سیاسی او شد ولی به هر حال از آنجا که رزمندگان در

آستانه اجرای عملیات قرار داشتند، تردیدهایی در اذهان برخی فرماندهان یگان های عملیاتی ایجاد کرد. زیرا گمان می کردند که دشمن کاملا هوشیار شده و از منطقه و محورهای عملیات آگاه شده است. اما به رغم وضعیت موجود، فرماندهی جنگ تأکید داشت عملیات هر چه زودتر انجام شود. با این حال به دلیل جو حاکم، فرمانده سپاه (با توجه به تنگی وقت) برای مشورت با امام خمینی با یک فانتوم رهسپار تهران شد. امام در پاسخ به این نکته که تأخیر در زمان عملیات به ضرر ما خواهد بود فرمودند تا کاملا در شک و دودلی نباشید نمی توان استخاره از قرآن نمود. شما خودتان تصمیم بگیرید. ولی اگر بخواهید می توانید برای طلب خیر از خداوند به قرآن هم رجوع کنید. فرمانده سپاه بلافاصله به منطقه عملیاتی بازگشت و با توجه به باقی بودن تردیدها، با توصیه امام به قرآن تفأل زده شد که آیات سوره فتح نوید فتح و پیروزی و نصرت خداوند را به آنان داد. از این رو فرماندهان جنگ به رغم تردیدهای باقی مانده آماده اجرای عملیات شدند و بر اساس آیات مزبور نام «فتح المبین» را برای عملیات انتخاب کردند. [27] .

[صفحه 31]

مین و سیم خاردار برای عبور نیروهای رزمنده و تعیین محورهای عملیات نام برد. علاوه بر این، طراحی عملیات متناسب با وضعیت زمین و آرایش دشمن و تعیین سازمان رزم و انتقال امکانات و نیروهای لازم از جبهه های دیگر از جمله اقدامات اساسی بود که قبل از عملیات انجام گرفت.

در عین خوش مستقر شدند. همچنین در این حمله منطقه کمرسرخ، امام زاده عباس و تپه های 202 به تصرف نیروهای خودی درآمد.

در محور قرارگاه نصر، نیروهای این قرارگاه علاوه بر تصرف اهداف خود در غرب پل نادری شامل سه راهی قهوه خانه، کوت کاپن و تپه چشمه، ارتفاعات شمال شرقی منطقه یعنی شاوریه و علی گره زده را نیز آزاد نمودند و با پیشروی در عمق، نیروهای دشمن را منهدم کردند.

در محور قرارگاه فجر، به دلیل جبهه ای بودن تک و تسلط داشتن بر منطقه، نیروهای خودی پس از درگیری با دشمن در خطوط اول، به مواضع خود عقب نشینی کردند.

سرعت عمل قرارگاه های قدس و نصر سبب شد، توپخانه دشمن در علی گره زده با بیش از 82 قبضه توپ سقوط کند که این امر در سرعت پیشروی رزمندگان و کاهش تلفات آنان بسیار مؤثر بود.

با روشن شدن هوا، دشمن - که متحمل تلفات بسیاری شده بود - توان خود را در منطقه عین خوش متمرکز کرد و با بهره گیری از نیروهای رانده شده از محور رقابیه، تلاش گسترده ای را به سمت

[صفحه 33]

امام زاده عباس از شرق به غرب آغاز کرد و در مرحله اول توانست امام زاده عباس را به تصرف در آورد. در این میان، مقاومت نیروهای تیپ 14 امام حسین (ع) در برابر فشارهای دشمن در روز اول عملیات بسیار بااهمیت بود. اگر پاتک عراقی ها در این محور با موفقیت همراه می شد، تمام دستاوردهای شب اول عملیات از دست می رفت و تداوم عملیات نیز با مشکلات اساسی روبه رو می شد.

همچنین در روز دوم عملیات، دشمن در محور عین خوش با تلاش بسیار توانست تپه های 202 را نیز تصرف کند اما در تصرف کمرسرخ و

عین خوش ناکام ماند.

از هم پاشیدگی روبه رو دید. این بار نیروهای عراقی از فشار خود در محور عین خوش کاستند و پاتک های سنگینی را در منطقه رقابیه و ارتفاعات آن تدارک دیدند. فشار نیروهای عراقی در این منطقه به حدی بود که چند بار خطوط پدافندی رزمندگان در داخل تنگه تهدید به سقوط گردید اما ایستادگی و روحیه بالای رزمندگان، نهایتا منطقه فتح شده را از دستبرد دشمن دور نگه داشت.

نمونه ای از وضعیت دشمن در این منطقه را فرمانده تیپ 96 ارتش عراق به هنگام اسارت چنین تشریح کرد:

«ترتیب نیروهای عراقی به هم خورده و از فرماندهی واحدی برخوردار نیست زیرا یگان ها تا رده گردان از واحدهای متبوع خود منفک شده و به سایر یگان ها مأمور می شوند و هر کجا احساس خطر شود یگان ها را پراکنده می نمایند و این خود یک نوع ضعف برای ارتش عراق می باشد.»

می کرد با تغییر مانور، مأموریت تصرف سایت و رادار که از اهداف مهم این محور محسوب می گردید برعهده قرارگاه نصر قرار گرفت تا از شمال به جنوب به پهلوی دشمن حمله کند.

- قرارگاه فجر نیز مأموریت یافت تا در جبهه شوش با دشمن درگیر شود و در صورت امکان ضمن الحاق با قرارگاه نصر خود را به منطقه دوسلک برساند.

- قرارگاه فتح نیز هم زمان برای تصرف برقازه اقدام می کند تا ضمن تصرف آن، در منطقه دوسلک با قرارگاه نصر و فجر الحاق نماید.

رزمندگان اسلام با شروع پیشروی در شب هفتم عملیات متوجه شدند که عراقی ها بسیاری از مناطق را تخلیه و عقب نشینی کرده اند. دشمن در منطقه رقابیه برای جلوگیری از دور خوردن و انهدام بیشتر، برقازه را رها و تا دوسلک و واوی عقب نشینی کرده بود. در منطقه عین خوش نیروهای عراقی دشت عباس (امام زاده عباس و...) و ارتفاع 202 را تخلیه و تا ابوغریب عقب کشیده بودند.

نیروهای دشمن در محور شوش مقاومت ضعیفی از خود نشان دادند و تصرف سایت و رادار در منطقه به سهولت انجام پذیرفت. برای

[صفحه 36]

اولین بار در این محور قرارگاه فجر موفق گردید خطوط دشمن را شکافته و نیروهای عراقی را - که خود برای عقب نشینی آمادگی داشتند - تا دوسلک عقب براند.

از این پس دیگر درگیری سختی رخ نداد و گام به گام با عقب نشینی های دشمن، نیروهای اسلام در تعقیب آنها پیش می رفتند. با فرا رسیدن روز لحظه به لحظه بر تعداد اسیران عراقی افزوده می شد و نیروهای عراقی دسته دسته خود را تسلیم رزمندگان اسلامی می کردند.

تلاش عمده رزمندگان در این مقطع رساندن خود به عقبه های دشمن و ممانعت

از فرار نیروهای عراقی بود. اما در این امر توفیق چندانی حاصل نگردید.

سرانجام رزمندگان اسلام در نهم فروردین پس از 8 روز جنگ موفق شدند به اهداف خود به میزان 100 درصد نائل شوند و با استقرار روی ارتفاعات تینه، برقازه، رقابیه و میشداغ، دشمن را تا رودخانه دویرج و تپه های 182 در جنوب ارتفاعات برقازه عقب برانند. [29] [30] .

[صفحه 37]

اهمیت کمتری بودند، لیکن این دو عامل در مقایسه با سایر عوامل از برجستگی و تأثیر بیشتری برخوردار بودند.

عملیات فتح المبین گرچه در آستانه سال جدید و در ایام نوروز انجام گرفت، ولی این مسئله هیچ تأثیری بر جذب نیروهای مردمی نداشت. بر این اساس، غلامعلی رشید در سمینار مشورتی فرماندهان سپاه، عملیات فتح المبین را «جنگ فراگیر مردمی» نامید. به موازات افزایش حضور نیروهای مردمی، سازمان رزم سپاه گسترش یافت و

[صفحه 39]

این تحول، موجب افزایش توانایی نیروهای خودی در برابر دشمن شد. [34] محسن رضایی در این باره می گوید:

«در حقیقت در عملیات فتح المبین سازمان رزم ما یک مرتبه دچار یک تحول خیلی جدی شد. قرارگاه تشکیل دادیم و تیپ های ما دو برابر شد.» [35] .

سپاه برای این عملیات 7 تیپ جدید تأسیس کرد که استعداد برخی از آنها برابر یک لشکر بود. روند رو به گسترش سازمان سپاه سبب شد که پس از عملیات فتح المبین این شعار محور تلاش ها قرار گیرد که «یک گام سازماندهی، یک گام عملیات». [36] .

نخستین قرارگاه عملیاتی نیز در این عملیات شکل گرفت. قبل از این، سپاه هیچ گاه قرارگاه لشکری نداشت. ضرورت ناشی از عملیات از یک سو و بلوغ اندیشه نظامی و گسترش سازمان آن از سوی دیگر، مقدمات تشکیل قرارگاه را فراهم کرد. در ابعاد عملیاتی نیز طرح عملیات فتح المبین از ویژگی های مهمی برخوردار بود و همین سبب شد تا با وجود اینکه دشمن از منطقه عملیات آگاهی داشت و تلاش هایی نیز قبل از عملیات برای مختل کردن آن انجام داد ولی با شکست خفت باری روبه رو گردید. ابتکار عمل نیروهای خودی در عملیات فتح المبین، وضعیت را به سود ایران

تغییر داد.

ارتش عراق قبل از فتح المبین با حمله به نیروهای خودی در تنگه ی چزابه کوشید ایران را از اجرای عملیات منصرف کند ولی هنگامی که این حملات نتیجه نداد، سعی کرد علاوه بر ترمیم نقاط ضعف مواضع

[صفحه 40]

پدافندی خود، آرایش نیروهای ایران را برهم زند اما این تلاش ها نیز تأثیر تعیین کننده ای بر نیروهای خودی نداشت. [37] .

محسن رضایی در این باره بر دو نکته تأکید می کند:

«نخست اینکه طرح مانور بایستی متناسب با آخرین تغییرات دشمن باشد لذا اطلاعات لازم است به روز باشد. باید تا آخرین لحظات تغییرات دشمن را درک کنیم و به تناسب آن طرح مانور را تغییر بدهیم. نکته دیگر پافشاری و تلاش برای تصرف نقطه یا نقاطی است که با تصرف آن تعادل دشمن برهم می خورد. در عملیات فتح المبین آرایش دشمن به دو نقطه وابسته بود: یکی تنگه ی رقابیه و دیگری ارتفاع برقازه. لذا با نزدیکی به دو نقطه یاد شده، تمام جبهه دشمن متزلزل شد.» [38] .

طرح ریزی دقیق عملیات فتح المبین به خصوص در محور قرارگاه قدس - که در مرحله اول به وارد آمدن خسارت فراوانی بر دشمن و درهم ریختگی نیروهای عراقی منجر شد - یکی از ویژگی های مهم این عملیات بود که نقش تعیین کننده ای در کسب پیروزی داشت. در محور قرارگاه فتح نیز اقدامات مهندسی برای احداث جاده روی ارتفاعات میشداغ و تصرف تنگه ی رقابیه همچون تیر خلاصی به دشمن بود، چنانکه پس از آن نیروهای عراقی بدون درنگ دست به عقب نشینی زدند. به عبارت دیگر، با پیروزی عملیات فتح المبین، تصور و باورهای دشمن درباره توان ویژه رزمی ایران [39] و نیروهای خود

[صفحه 41]

دستخوش تغییر شد.

[40] پیش از این، دشمن نسبت به توان نیروی نظامی ایران تردید داشت و می پنداشت که نیروهایش می توانند مواضع اشغالی را حفظ کنند. به همین دلیل، دشمن در عملیات بیت المقدس نیز نتوانست مقاومت مؤثری از خود نشان دهد. [41] علاوه بر این، غلامعلی رشید (معاون عملیات فرمانده کل سپاه) قدرت تصمیم گیری فرمانده کل سپاه و توانایی وی را در حل معضلات اساسی عملیات در مرحله طرح ریزی و اجرای آن، ویژگی دیگر این عملیات خواند:

«فتح المبین انصافا خیلی وسیع بود؛ در آن شرایط و در آن دوران سخت، این اراده فرمانده کل سپاه بود که توانست تصمیم گیری کند و این عملیات را انجام دهد. در حالی که بسیاری از فرماندهان تصمیم سرلشکر محسن رضایی را به آن شکل قبول نداشتند.» [42] .

به عقیده غلامعلی رشید پس از عملیات طریق القدس تداوم حضور فرمانده کل سپاه در منطقه علاوه بر اینکه به انتقال نیروهای سپاه و تمرکز امکانات در جبهه ها منجر شد، در بعد عملیاتی نیز جرأت و شهامت طرح ریزی عملیات گسترده و به کارگیری نیروهای مردمی در مقیاس وسیع را به وجود آورد. [43] وی در توضیح این مطلب می گوید:

«در عملیات فتح المبین چند پیچیدگی وجود داشت که واقعا آقا محسن حل کرد؛ مثلا وقتی که در مرحله اول عمل کردیم، عراق مقاومت کرد، اوضاع ما به هم ریخت. شهید حسین خرازی در

[صفحه 42]

عین خوش گرفتار شده بود. عراقی ها به منطقه دشت عباس حمله کردند، اوضاع پیچیده شد و قرارگاه فجر اصلا موفق نشد. قرارگاه فتح هم هنوز آمادگی حمله نداشت. آقا محسن با اینکه مریض بود و حالش هم به هم خورده بود و زیر سرم قرار داشت، اما

همان شب وقتی که حسین (خرازی) گرفتار شد، برادران صیاد و جمالی آمدند و گفتند: حسین را نجات بدهید و ما پیشنهاد می دهیم تیپ 84 و تیپ امام حسین (ع) عقب بکشند، اینها اینجا نابود می شوند؛ فرمانده سپاه در برابر این پیشنهاد کاملا مقاومت کرد و گفت: آقا رحیم (صفوی، فرمانده قرارگاه فتح) باید حمله کند، راه نجات حسین همین است... وقتی آقا رحیم حمله کرد، فشار دشمن در عین خوش کاهش یافت. همه می گفتند عقب نشینی، ولی فرماندهی می گفت، ما عین خوش را با هزار زحمت گرفتیم، عقب نشینی نمی کنیم... این جور مسائل در ذهن فرماندهی بود که ما قادر به درک و حل آن نبودیم. فکر ایشان واقعا کار می کرد و بسیار فعال و عمیق بود و تصمیمات مناسبی می گرفت.» [44] .

اجرای پی در پی مراحل عملیات از دیگر ویژگی های این عملیات بود. هرگونه تأخیر در اجرای مرحله دوم می توانست علاوه بر از دست دادن نتایج و دستاوردهای مرحله اول، عملیات را با ناکامی روبه رو کند. لذا اجرای مرحله دوم عملیات و تصرف تنگه ی رقابیه، به تزلزل و فروپاشی نیروهای دشمن و در نتیجه فرار آنها - به علت ترس از اسارت و انهدام - انجامید [45] .

[صفحه 43]

مهم روبه رو شدند؛ یکی عقب راندن نیروهای عراقی از شرق رودخانه کارون در عملیات ثامن الائمه (ع) و دیگری رسیدن ایران به مرزهای بین المللی در عملیات طریق القدس بود. امریکایی ها پیش از این می پنداشتند که دولت انقلابی حاکم بر ایران به شدت تضعیف شده است و در معرض سقوط قرار داد. چنان که بعد از پیروزی ایران در عملیات فتح المبین، خبرگزاری آسوشیتدپرس از واشنگتن گزارش داد:

«ایران پس از برتری یافتن بر نیروهای عراقی در جبهه جنگ و پس از فائق آمدن بر چریک های ضد دولتی [منافقین] ، اکنون کشورهای

[صفحه 44]

نفت خیز خلیج فارس را به وقوع انقلاب در آنها تهدید کرده است. سیاست مداران امریکایی در محافل خصوصی خود گفتند: آیت الله خمینی برخلاف تصور ما سقوط نکرد... وی در قدرت است.» [46] .

امریکایی ها با درکی که از روند تحولات داشتند به دلیل احتمال پیروزی ایران، ضمن مخالفت با طولانی شدن جنگ، به طور تلویحی اعلام کردند که کمک به عراق برای امریکا منافع زیادی در بردارد. [47] یک مقام بلند پایه وزارت دفاع امریکا در این باره گفت:

«امریکا قصد دارد بی طرفی خود را در جنگ ایران و عراق حفظ کند و در برابر فشار دولت های عرب برای جانب داری از عراق مقاومت نماید. با این حال ما با این نکته موافق هستیم که کمک به عراق - که نیروهایش در جنگ با ایران ناکام مانده اند - برای واشنگتن در جهان عرب منافع زیادی به همراه خواهد داشت.» [48] .

رادیو اسرائیل نیز طی تحلیلی درباره علت تغییر مواضع امریکا چنین گفت:

«برای دولت واشنگتن کمال مطلوب آن است که جنگ کنونی بدون پیروزی یکی از طرفین پایان یابد زیرا رژیم کنونی ایران

که امریکا را شیطان بزرگ لقب داده، در صورت پیروزی در جنگ برای صدور انقلاب خود گستاخ تر خواهد شد. روی این اصل تا هنگامی که ایران در آستانه تجزیه قرار نگرفته و رژیمی که بر سر کار است می تواند از تسلط کمونیزم و پیشروی شوروی جلوگیری کند. ادامه جنگ ایران و عراق موجب نگرانی نخواهد بود و دولت واشنگتن به روش بی طرفی در این نزاع ادامه خواهد داد.» [49] .

امریکایی ها پیش تر، در پی برتری عراق در جبهه های جنگ، از امکان بهره برداری روس ها از این وضعیت نگران بودند ولی با برتری

[صفحه 45]

نظامی ایران و تأثیرات ناشی از آن در عراق و در سطح منطقه، از ادامه جنگ نگران شدند. روزنامه واشنگتن پست در این زمینه نوشت:

«متخصصان امریکایی می گویند نیروهای نظامی ایران جریان جنگ را تغییر داده و در تمام جبهه های جنگ با عراق پیروز می شوند. این تغییر، جریانی است که بسیاری از رژیم های صادر کننده نفت طرفدار غرب را هراسان ساخته است و می تواند اولین نشانه های برگشت مجدد ایران به عنوان نیرویی قدرتمند باشد.» [50] .

در این باره نشریه لوس آنجلس تایمز نیز طی تحلیلی از دیدگاه ناظران امریکایی مسائل بسیار مهمی را مطرح کرد:

»1- ناظران امریکایی معتقدند که اگر چه آشکار نیست، لیکن جمهوری اسلامی انقلابی ایران طی ماه های اخیر برتری خود را در جنگ با عراق نشان داده است و تا میزان قابل ملاحظه ای به اوضاع داخلی نظم و ثبات بخشیده است.

2- این ناظران معتقدند که در نتیجه کسب موفقیت های مذکور طی ماه های اخیر، بروز هرگونه هرج و مرج پس از فوت آیت الله خمینی کم شده و بالاجبار امکان ورود نیروهای شوروی

به ایران و اقدام تلافی گرانه امریکا را کاهش داده است.

3- احتمال قد برافراشتن ایران انقلابی، بسیاری از کشورهای خلیج فارس خصوصا آن دسته از کشورهایی را که به عراق کمک نموده اند، مشوش ساخته است.

4- ناظران امریکایی می گویند که در نتیجه تحولات فوق، دولت امریکا مجبور شده است که موضع خود نسبت به تهران را مورد بررسی قرار دهد.» [51] .

امریکایی ها برای ارزیابی اوضاع منطقه و اتخاذ سیاست جدید در برابر ایران، تحرکات و تلاش های بسیاری انجام دادند. افزایش فروش تسلیحات به کشورهای منطقه و تأسیس پایگاه در برخی از این کشورها بخشی از این تلاش ها بود. واینبرگر، وزیر دفاع وقت امریکا

[صفحه 46]

طی سفری به کشورهای منطقه، درباره فروش سلاح نظامی و حتی واگذاری بلاعوض تسلیحات، مذاکراتی را انجام داد. وی در سفر به عربستان درباره فروش هواپیماهای آواکس و سایر تجهیزات نظامی به این کشور مذاکراتی انجام داد. در این حال به گزارش خبرگزاری فرانسه، کنگره امریکا فروش 15 میلیارد و 700 هزار دلار اسلحه و تجهیزات امریکایی به دولت سعودی را تصویب کرد. بر اساس این مصوبه امریکا باید ظرف چهار سال، چهار پایگاه هوایی، دو پایگاه دریایی، سه پایگاه زمینی و شمار زیادی مراکز فرماندهی به مقامات ریاض تحویل می داد. [52] همزمان با این جریانات، تعدادی هواپیمای امریکایی اف. 15- که بخشی از معامله 5 / 8 میلیارد دلاری اسلحه بین امریکا و پادشاه سعودی بود - وارد عربستان شد. [53] .

واینبرگر در سفر خود به عمان نیز تأکید کرد که امریکا از پایگاه های خود در عمان برای رویارویی با خطر انقلاب ایران، در زمان مناسب استفاده خواهد کرد. اظهارات واینبرگر درباره سیاست

امریکا و تغییرات آن، تا اندازه ای هدف این کشور از تحرکات دیپلماتیک در منطقه و انعقاد قرارداد فروش تسلیحات و احداث پایگاه با کشورهای منطقه را روشن می کند. وی می گوید:

«تاکنون سیاست امریکا در خاورمیانه بر اساس حفظ دولت های دوست از خطر شوروی بود، ولی پس از اعدام سادات و بروز ناآرامی های اخیر در بحرین و پیروزی های ایران، وزارت دفاع امریکا به این نتیجه رسیده است که آنچه ادامه جریان نفت خاورمیانه به غرب را تهدید می کند، خطر منطقه ای است نه خارجی.» [54] .

امریکایی ها که پیش از این، در تبلیغات ضد روسی خود، «تهدید شوروی» را به عنوان «تهدیدی خارجی» و خطر اصلی برای ادامه جریان نفت خاورمیانه و بی ثباتی در کشورهای دوست امریکا در منطقه معرفی می کردند، پس از پیروزی های نظامی ایران، «تهدید ایران» را به عنوان تهدیدی منطقه ای، در تبلیغات خود برجسته

[صفحه 47]

کردند تا سیل جنگ افزارهای خود را به کشورهای منطقه سرازیر کنند. این تغییر گذشته از تأثیرات کوتاه مدت آن، به عنوان استراتژی ای جدید، آثار و نتایج بلند مدتی نیز در پی داشت که پس از فتح خرمشهر به تدریج نمایان شد. به همان اندازه که احساس نگرانی امریکا از پیروزی های ایران به ایجاد رعب و هراس در کشورهای منطقه منجر شد، در مقابل، نگرانی این کشورها نیز بر مواضع و سیاست های امریکا تأثیرگذار بود. کشورهای منطقه به دلیل حمایت از عراق، از تغییر روند جنگ به سود ایران نگران بودند. روزنامه واشنگتن پست در این باره نوشت:

«بسیاری از کشورهای نفت خیز طرفدار غرب در خلیج فارس از جمله شبه جزیره ی عربستان و کویت از عراق حمایت کرده اند و بنابراین دلیل کافی برای ترس از

ایران را دارند.» [55] .

در این حال نگرانی امریکا از اوضاع منطقه دلیل کافی برای افزایش نگرانی در کشورهای منطقه بود. تحلیل روزنامه الخلیج در این باره بر پایه اظهارات سخن گوی وزارت خارجه امریکا، این موضوع را آشکار می کند:

«امریکا پس از حمله گسترده اخیر ایران، علی رغم موضع سابق خود در قبال جنگ، سخت به وحشت افتاده و خواستار پایان دادن سریع به این جنگ است زیرا به عقیده امریکا پیروزی ایران در جنگ باعث محکم تر شدن موضع دولت ایران می شود و استقرار امنیت در منطقه را مختل خواهد کرد.» [56] .

پس از عملیات طریق القدس و پیش از آغاز عملیات فتح المبین، صدام برای جلب حمایت اعراب به طور مکرر از کشورهای منطقه درخواست کمک کرد. پس از عملیات فتح المبین و به موازات افزایش نگرانی امریکا و تغییر استراتژی این کشور نیز، تحرکات نسبتا گسترده ای در منطقه انجام گرفت. علاوه بر سفر واینبرگر وزیر دفاع وقت امریکا و قراردادهایی که بین این کشور و حکام منطقه منعقد شد، برخی از کشورهای عربی مانند قطر، کویت و عربستان پشتیبانی

[صفحه 48]

خود را از عراق به طور رسمی اعلام کردند. [57] در این حال بخش عربی رادیو لندن از کشورهای خلیج فارس خواست به رهبری عربستان سعودی به یکدیگر نزدیک شوند تا بتوانند از آثار مهم پیروزی احتمالی ایران در منطقه بکاهند. [58] .

در پی این تحولات، وزیر دفاع سعودی طی سفری ناگهانی به بغداد با صدام ملاقات کرد و به وی قول پشتیبانی داد. ملک حسین (شاره اردن) نیز در سفر دوره ای خود به کشورهای منطقه با خالد، شاه سعودی، ملاقات کرد. [59] .

حسنی مبارک، رئیس دولت مصر نیز در

دیدار با اعضای مجلس مصر گفت:

«چنانچه جنگ برای مدت زیادی ادامه یابد، عواقب شومی برای منطقه به بار خواهد آورد.» [60] .

از سوی دیگر رادیو امریکا به نقل از سخن گوی وزارت خارجه مصر اعلام کرد که قاهره آمادگی دارد امنیت و ثبات منطقه خلیج فارس را تضمین کند. مشاور مبارک نیز اعلام کرد مصر در فکر متوقف ساختن جنگی است که سبب بی ثباتی و عدم امنیت منطقه شده است. وی همچنین ارسال مهمات و قطعات یدکی از مصر به عراق را تأیید کرد. [61] .

بدین ترتیب بیشتر کشورهای عربی مواضعی هم سو با مواضع امریکا اتخاذ کردند. در این میان تنها سوریه آشکارا به سود ایران و علیه عراق تلاش می کرد. سوریه صدور نفت عراق را که از طریق خطوط لوله از خاک این کشور می گذشت، قطع کرد. در مقابل ایران نیز - بنا به گزارش رادیو لندن - پذیرفت از این پس نفت پالایشگاه های سوریه را که قبلا عراق تأمین می کرد، تأمین کند. [62] .

علاوه بر این رخدادها، ادعای دوباره ی «صلح طلبی» عراق که پیش از این نیز به موازات تشدید ضعف نظامی این کشور مطرح شده بود، پس از عملیات فتح المبین در شکلی جدید به گوش رسید. صدام در چهارم فروردین 1361 با ارسال نامه ای برای سکوتوره از وی تقاضا

[صفحه 49]

کرد کمیته ای را برای روشن کردن حقایق جنگ و شناسایی متجاوز تشکیل دهد. سعدون حمادی، وزیر خارجه وقت عراق، نیز طی مصاحبه ای مطبوعاتی در 19 فروردین 1361 اعلام کرد که عراق میانجی گری الجزایر را می پذیرد ولی قرارداد 1975 میلادی نمی تواند مبنای مذاکرات باشد زیرا این قرارداد در آن شرایط به عراق تحمیل شده است. [63] تنها

سه روز پس از ادعاهای صلح طلبی مقام های عراقی، صدام طی سخنانی در مجلس ملی این کشور ماهیت واقعی ادعاهای عراق را روشن ساخت. وی گفت:

«در حال حاضر هدف اساسی ما این است که از ورود نیروهای مسلح ایران به قلمرو خاک عراق جلوگیری به عمل آوریم... تا زمانی که جنگ ادامه دارد، بر ماست که هر قدر بتوانیم به عمق خاک دشمن نفوذ کنیم تا مانع از گلوله باران شهرهایمان از سوی دشمن شویم... آنها در این عملیات [فتح المبین] قصد داشتند وارد عماره شوند.» [64] .

از سویی برخوردار نبودن ایران از امکانات و تجهیزات نظامی پیشرفته و همچنین ناتوانی نیروهای نظامی ایران، از مسائل عمده ای بود که رسانه های خارجی و کارشناسان و تحلیل گران امور نظامی، همواره در بررسی جنگ ایران و عراق و مقایسه وضعیت دو کشور به آن اشاره و تأکید می کردند. بر اساس این تحلیل ها طبعا نه تنها برای حاکمان عراق امکان درکی درست از تحولاتی که منتهی به پیدایش وضعیت جدید در مرحله آزادسازی شده بود، وجود نداشت، بلکه غفلت رسانه های خارجی و کارشناسان نظامی آنها را نیز موجب گردید؛ اما با وجود این، سلسله عملیات رزمندگان اسلام توانست به طور قطع، باور و ذهنیت عراقی ها و کارشناسان رسانه های خارجی را مورد سؤال قرار دهد. زیرا صحنه عمل و نتایج حاصل از تحرکات نظامی رزمندگان اسلام، گویاتر از همه چیز خودنمایی می کرد. رادیو بی. بی. سی به دنبال آزادسازی کامل منطقه عملیاتی فتح المبین، چنین گفته است:

[صفحه 50]

«نظر متخصصان امور اطلاعاتی غرب روشن است که ایران در درگیری های اخیر با عراق (فتح المبین)، دست برنده را دارد. متخصصان نظامی در غرب این عملیات را

پیروزی بزرگ ایران می دانند. نیروهای مسلح ایران، نفرات بیشتری در اختیار دارند و از روحیه بسیار خوبی برخوردار می باشند.»

رادیو بی. بی. سی طی دو روز متوالی با تأکید بر پیروزی رزمندگان اسلام، به نتایج و ابعاد رو به گسترش آن در منطقه اشاره و تأیید می کند:

«چشم انداز پیروزی نهایی ایران و سرانجام سقوط رژیم صدام حسین را باید زنگ خطری برای بسیاری از کشورهای منطقه تلقی کرد. چنین شکستی برای صدام حسین، می تواند ملاحظات صرفا نظامی را بر تمامی منطقه ای حاکم کند که اهمیت سیاسی و استراتژیک آن بسیار قابل توجه است.» [65] .

نگرانی درباره آثار ناشی از پیروزی های رو به گسترش ایران در منطقه، به ویژه در صورت سقوط رژیم صدام و تأثیرات فزاینده آن بر تهدید منافع امریکا و غرب، مهم ترین مسئله ای بود که در رسانه ها به آن اشاره می شد و محور تلاش های دیپلماتیک کشورهای منطقه، امریکا و غرب محسوب می گردید؛ لذا علاوه بر حمایت سیاسی - تبلیغاتی از رژیم صدام، تدابیری برای کمک به این کشور اتخاذ شد که از جمله آنها، اعزام نیرو از مصر و اردن برای یاری رساندن به صدام بود.

به موازات این اقدامات، تلاش برای بازگرداندن مصر به جهان عرب و ایجاد تشکل عربی در حمایت از صدام به همراه آمادگی برای رویارویی با تحولات غیر منتظره در عراق و منطقه در دستور کار حامیان عراق قرار گرفت. ابوغزاله وزیر دفاع مصر از امریکا درخواست کرد تا برای خنثی کردن نتایج احتمالی پیروزی های اخیر ایران در جبهه جنگ با عراق، اقدامات لازم را به عمل آورد. [66] حبیب شطی دبیر کل سازمان کنفرانس اسلامی نیز گفت:

«اوضاع خاورمیانه به مرحله

بسیار جدی و خطرناکی رسیده است.»

[صفحه 51]

را به اسلام عزیز و میهن شریف ادا کردید و طمع ابرقدرت ها و مزدوران آنان را از کشور خود بریدید و سخاوتمندانه در راه شرف و عزت اسلام جهاد کردید. «یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزا عظیما».

درود بر فرماندهان بزرگوار رزمندگان و بر همه مجاهدان راه عظمت کشور و اسلام. و نفرت و لعنت بر منافقان و منحرفانی که می خواستند یکی از انبارهای مهمات چنین مجاهدانی را به آتش بکشند. و غضب و سخط خداوند بر آن خدانشناسانی که با کمک به صدام عفلقی می خواستند او را نجات دهند. و شکر بی پایان خداوندی را که توانستید با شکست مفتضحانه، نیروهای کفر را در بارگاه قادر متعال بی آبرو و در پیشگاه ملت های مسلمان منفور نمایید. من از خداوند تعالی نصرت نهایی شما عزیزان و شکست مخالفان حق را خواستارم.

درود بر شما و رحمت خدا بر شهیدان راه حق و شهدای جبهه نبرد حق علیه باطل. و السلام علی عباد الله الصالحین.

2 فروردین 61 - روح الله الموسوی الخمینی

بیشتر به نیروهای اسلام. 3- تغییر آرایش یگان های لشکر یکم در بخشی از جبهه و در طول سمت راست آن.

(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحلیل نبردهای ایران اسلامی و بعثیان عراق، نوشته ی اسرای عراقی).

[5] مأخذ 2.

[6] محمد درودیان، جنگ؛ بازیابی ثبات (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378) ص 192، مصاحبه اختصاصی با غلامعلی رشید.

[7] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15 (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 265.

[8] مأخذ 2.

[9] روزنامه واشنگتن پست، به نقل از نشریه لویل میل چاپ بریتانیا، 27 / 12 / 1360.

[10] نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، دفاع مقدس، اسفند 1371، ص 130.

[11] مأخذ 2.

[12] محمد درودیان، جنگ؛ بازیابی ثبات، ص 197، به نقل از سند 689 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات فتح المبین.

[13] محسن رضایی در این زمینه گفت: «این یکی از تدابیر عملیاتی ما بود که قبل از اینکه برویم به خرمشهر، مرتب سعی می کردیم نیروهایی را که در خطوط پدافندی زمین گیر بودند آزاد کنیم و با تکیه کردن به مواضع طبیعی در پدافند، آماده شویم برای عملیات بعدی.» (درس های تجزیه و تحلیل ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ، 12 / 7 / 1375).

[14] گذشته از اهمیت این سایت در کنترل پرواز و نقش آن در دفاع هوایی منطقه، از آنجا که دشمن قادر بود با موشک های زمین به زمین دزفول را هدف قرار دهد و این کار را هم می کرد، لذا برای پی بردن به اهمیت سیاسی نظامی آن برای دشمن، ادعای صدام حسین در این باره کاملا گویا و

آشکار است. وی در مصاحبه ایی مطبوعاتی چنین ابراز کرد: «اگر ایرانیان سایت و رادار را بگیرند کلید بصره را به آنان خواهم داد».

[15] سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، نقش ارتش در هشت سال دفاع مقدس، جلد اول، نبردهای غرب دزفول، بهار 1372، ص 203.

[16] لشکر 92 زرهی ابتدا با دو تیپ 1 و 2 وارد عمل شد و در مراحل نهایی عملیات، تیپ 3 نیز به صحنه عملیات آمد که استفاده چندانی از آن نشد.

[17] در جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ابتدا در صفحه 194 استعداد سپاه، سه لشکر ذکر شده است و در صفحه 203 این کتاب درباره استعداد نیروهای سپاه بر اساس طرح شماره 1 عملیات کربلای 2 (فتح المبین) - تهیه شده در اواخر دی 1360 - آمده است: در فرضیات پیش بینی شده بود که سپاه پاسداران و نیروهای بسیج مردمی نیرویی شامل حداقل 9000 تن آماده و تا پایان عملیات کربلای 2 (فتح المبین) هماهنگ با یگان های ارتشی در عملیات شرکت می نمایند. همچنین در صفحه 204 این کتاب درباره استعداد نیروهای سپاه برحسب تعداد و سازماندهی آنها آمده است: همان طور که قبلا ذکر شد، سپاه پاسداران موظف به تشکیل یگان ها جمعا با استعداد 9000 نفر شده بود. بنابراین سپاه پاسداران با سه لشکر هر یک با استعدادی حدود 3000 نفر که تیپ های آنها دارای استعدادی معادل 600 نفر و گردان های مربوطه 200 نفر رزمنده داشتند، در کنار لشکرها، تیپ ها و گردان های ارتشی که به ترتیب دارای استعداد پرسنلی حدود 4000، 12000 و 800 نفر بود، قرار می گرفتند. در صفحه 215 این

کتاب که مطالبی درباره سازمان رزم عملیات آمده است، بر مفهوم «طرح عملیاتی نهایی» تأکید شده است، لذا همین مسئله سبب شده است که درباره استعداد نیروهای سپاه به آخرین آمار ارائه شده استناد شود.

درباره تعداد لشکرهای سپاه در عملیات فتح المبین باید گفت که در 23 آذر 1360 در قرارگاه نیروی زمینی ارتش در جنوب، در نخستین جلسه مشترک سپاه و ارتش در خصوص عملیات فتح المبین، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش گفت: «جلسه امروز برای مقایسه نظرات ارتش و سپاه تشکیل شده و سپاه نظر خودش را بگوید.» سپس برادران سپاه نظر خود را بیان کردند. در برآورد اولیه، برادر رشید گفت: «سپاه با سه لشکر پیاده می تواند در دزفول وارد عمل شود.» متأسفانه با وجود افزایش سازمان سپاه به چهار لشکر، همچنان در منابع منتشره از ارتش، بر همین آمار تأکید می شود، حال آنکه این آمار بعدها افزایش یافت و سپاه، هم در جلسات و هم به صورت کتبی به فرماندهی محترم نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی استعداد سپاه را اعلام کرد.

درباره سازمان و استعداد یگان های سپاه در عملیات فتح المبین این توضیح ضروری است که در نامه فرماندهی کل سپاه به فرماندهی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی با شماره 5-126، مورخ 21 / 12 / 1360، درباره سازمان سپاه برحسب قرارگاه های قدس، نصر، فجر و فتح توضیح لازم داده شده است. برابر این آمار و ارقام، استعداد یگان های سپاه برحسب گردان تا پیش از شروع عملیات حدود 78 گردان بود، ضمن اینکه حتی در حین عملیات نیروهایی جذب و سازماندهی شدند و همچنان بر آمار نیروهای شرکت کننده در سازمان سپاه افزوده شد که

این تعداد به 100 گردان رسید با در نظر گرفتن 78 گردان نیرو اگر استعداد هر گردان را 200 تن فرض کنیم، نیروهای سپاه تنها پیش از شروع عملیات نزدیک به 16 هزار تن بوده اند و برحسب 300 تن در هر گردان نزدیک به 24 هزار تن و با میانگین 500 تن در هر گردان، حدود 40 هزار تن نیرو حضور داشت. حال، در اینکه چرا در کتب برادران ارتش، بر رقم 9000 تن تأکید شده است، ابهام وجود دارد.

[18] این تیپ تحت کنترل قرارگاه نصر و در محور علی گره زد به دشت عباس وارد عمل شد که در مرحله دوم نیز موفقیتی نداشت.

[19] در صفحه 116 کتاب دفاع مقدس از انتشارات نیروی زمینی ارتش آمده است: سپاه پاسداران با بهره برداری از انگیزه علاقه مندی نیروهای مسلح مردمی که متعاقب موفقیت حاصله در عملیات ثامن الائمه (ع) ایجاد شده بود، یگان هایی در سطح تیپ تشکیل و در عملیات های بعدی شرکت داد. در جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس، با استناد به طرح شماره یک عملیات کربلای 2 (فتح المبین) در اواخر دی 1360، با ذکر فرضیات و توضیح آن آمده است: در فرضیات پیش بینی شده بود که سپاه پاسداران و نیروهای بسیج مردمی نیرویی شامل حداقل 9000 نفر آماده و تا پایان عملیات کربلای 2 (فتح المبین) هماهنگ با یگان های ارتشی در عملیات شرکت می نمایند. در این کتاب سپس آمده است: فرضیات نشان می دهد که نیروهای سپاه پاسداران هنوز سازماندهی نشده بود و تلاش می کرد با بسیج نیروهای مردمی، استعداد پیش بینی شده تأمین گردد.

چنان که ملاحظه می شود در این زمینه در منابع

منتشره ارتش تناقض وجود دارد، زیرا در کتاب دفاع مقدس زمان تشکیل سازمان تیپ در سپاه بعد از عملیات ثامن الائمه (ع) ذکر شده است، ولی در جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس حتی در دی 1360 و پس از عملیات پیروزمندانه طریق القدس که اساسا با اتکا بر تدبیر و خلاقیت نیروهای سپاه در محور شمالی و از تپه های رملی، انجام شد، باز هم به عدم سازماندهی نیروهای سپاه اشاره شده است.

[20] در صفحه 194 جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس آمده است: با حضور نیروهای بسیج مردمی و سپاه پاسداران در صحنه های نبرد، توان رزمی و تهاجمی جبهه ها تقویت شده بود... سپس در همین صفحه آمده است: برآورد های انجام شده نشان می داد که توان رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران به تنهایی برای وارد آوردن ضربه سرنوشت ساز به ارتش متجاوز کافی نیست...

ضرورت هماهنگی ارتش و سپاه با توجه به افزایش سازمان سپاه در مقایسه با ارتش، از جمله موضوعاتی بود که درباره آن بحث و برسی شد. افزون بر این، ایجاد قرارگاه مشترک با نام کربلا عملا برای افزایش هماهنگی در هدایت عملیات انجام گرفت. در این زمینه در کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس چاپ 1371، ص 130، آمده است: پس از انتخاب منطقه و تصویب آن، کار طرح ریزی آغاز و با استفاده از تجارب حاصله در عملیات طریق القدس به جای دو قرارگاه فرماندهی جداگانه سپاه پاسداران و نیروی زمینی، یک قرارگاه مشترک برای انجام طرح ریزی، هدایت کنترل و فرماندهی عملیات با نام قرارگاه عملیاتی کربلا تشکیل

و به ترتیب به اجرای هر چه صحیح تر و کامل تر اصل «وحدت فرماندهی» نزدیک شد تا اشکالات عملیات قبلی در زمینه مذکور به وجود نیاید.

[21] دفتر سیاسی سپاه پاسداران، دو سال جنگ، (تهران: دفتر سیاسی سپاه، بی تا) ص 126.

[22] مأخذ 5 ص 203.

[23] در واقع حضور فعال نیروهای اسلام در منطقه موجب حساسیت و هوشیاری زایدالوصف دشمن شده بود تا آنجا که - طی سندی که بعدا به دست آمد - یکی از فرماندهان عراقی خطاب به رده های پایین تر خود چنین می نویسد: از تحرکات دشمن در منطقه دزفول و شوش به طور کلی نتیجه گیری می شود که قصد حمله تعرضی وسیعی دارد، ولی عملیات النصر الحاکم (عملیات چزابه) سبب اصلی عقب انداختن حمله تعرضی دشمن بوده است... فعال بودن هلی کوپتر دشمن در منطقه دزفول، شوش و دلیل بر این است که آنها برای شناسایی منطقه از فرماندهان نظامی و تعدادی از فرماندهی پاسداران خمینی استفاده می کنند.

[24] مأخذ 5 ص 204.

[25] مأخذ 12 ص 30.

[26] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، جزوه «تحلیل نبردهای بین ایران اسلامی و بعثیان عراق»، نوشته اسرای عراقی ص 79 و 80.

[27] مأخذ 12 ص 37 تا 38.

[28] مأخذ 5 ص 208.

[29] در این نبرد اتفاقاتی که هر کدام شاهکارهای به یاد ماندنی محسوب می گردند رخ داد که البته به موقع خود باید با تمام جزئیات بازگو گردد. در اینجا دو نمونه به عنوان مثال ذکر می شود: دشمن توپخانه بزرگی با استعداد 82 توپ در تپه های علی گره زد مستقر کرده بود که قدرت اجرای آتش بسیاری روی بخش عظیمی از منطقه عملیاتی و حتی روی دزفول داشت. خاموش کردن آتش این توپخانه از

اولین اهداف عملیات بود که باید در ساعات اولیه حمله حاصل می شد. وقتی نیروی نسبتا عظیمی (3 گردان ارتش و 3 گردان سپاه) بدون درگیری تا اعماق دشمن نفوذ کردند و ناگهان در چند ده متری محل استقرار توپخانه مزبور ظاهر شدند، امکان عکس العمل اساسی برای آنها باقی نماند. با این حمله غافل گیرانه ی رزمندگان، راهی جز نابودی و یا تسلیم برایشان نمانده لذا این توپخانه سالم به دست برادران افتاد. گزارشی که از بی سیم دشمن در این باره موجود است به نحو جالبی صحنه را مجسم می کند: به ستاد فرماندهی اطلاع داده می شود که توپخانه در حال سقوط است. از ستاد فرماندهی به شدت اعتراض می شود که چند گردان زرهی در جلوی شماست چگونه امکان دارد به شما حمله شده باشد چه برسد به اینکه در حال سقوط باشید؟! باز هم وقتی فرماندهی توپخانه از ستاد مقر فرماندهی برای انتقال به عقب آنچه که ممکن است کسب تکلیف می کند با ناباوری فرماندهی خود روبه رو می شود. فرماندهی برایش قابل تصور نبود که اندکی پس از شروع درگیری، توپخانه در معرض سقوط قرار گرفته باشد، زیرا نیروهای جلوتر هر چقدر هم ضعیف عمل کرده باشند مدت زمان زیادی برای درهم شکستن آنها نیاز است و گزارشی هم از این موارد نرسیده بود. برای دشمن قابل تصور نبود که نیروهای زیادی تا نزدیکی توپخانه اش نفوذ کرده باشند و نیروهایی که در خطوط جلوتر موضع دارند، متوجه عبور آنان نشده باشند.

نمونه دیگر: مواضع خمپاره اندازها مستقر در تپه های کوت کاپن بدون اینکه فرصت شلیک بیابند به تصرف درآمد و جهت خمپاره اندازها به سوی دشمن برگردانده شد و شلیک با آنها

شروع شد. به یک مقر فرماندهی در غرب کوت کاپن طوری غافل گیرانه حمله شد که 9 تن از فرماندهان ارتش عراق در یک حالت گیجی و در حالی که قصد فرار داشتند دستگیر شدند. چند قرارگاه دشمن در ساعات اولیه نبرد تصرف گردید و سیستم فرماندهی دشمن که از بنیان های قدرت دشمن به حساب می آمد فرو ریخت. البته دشمن تجربه عملیات طریق القدس را داشت ولی به دلیل از دست دادن ارتباط مطلوب با یگان ها نمی توانست قرارگاه های فرماندهی را به نقاط خیلی دور منتقل کند.

[30] مأخذ 12 ص 43.

[31] مأخذ 5 ص 209.

[32] ویلیام اف هیکمن، «ارتش از هم پاشیده و از نو متولد شده در سال 1982«، ترجمه گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 20 / 12 / 1360.

[33] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق، یک تحلیل نظامی»، ادلفی پی پر، بهار 1987.

[34] اسیران عراقی در این زمینه می گویند: نیروهای اسلام توانستند تعداد زیادی از داوطلبان بسیجی و همچنین واحدهای ارتش را در این عملیات به کار گیرند. این تجمع نیروها باعث رسیدن به هدف گردید و نیروهای اسلامی حمله خود را به مواضع دفاعی عراق آغاز نمودند و توانستند در بیش از یک منطقه مواضع آنها را به تصرف درآوردند.

(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نبردهای ایران اسلامی و بعثیان عراق، نوشته اسرای عراقی، ص 80).

[35] مأخذ 2، 12 / 7 / 1375.

[36] مأخذ 2.

[37] مأخذ 2.

[38] مأخذ 2.

[39] در این خصوص در سندی از لشکر 5 مکانیزه دشمن که به امضای سرتیپ ستاد ماهر عبدالرشید رسیده است درباره شیوه رزمندگان به نکات مهمی اشاره و اعتراف شده است. در بخشی از این سند آمده

است:

«روش جنگ دشمن (ایرانی) در آخرین نبرد آنها در منطقه استحفاظی سپاه 4 (شوش و دزفول) مشخصات زیر را داشته است:

1- دشمن (ایرانی) نیروهای پیاده را رکن اساس عملیات - چه از جهت اعتماد و چه کثرت نفرات - دانسته، سپس بعد از اطمینان از به دست آوردن پیروزی محدود، نیروی زرهی خود را وارد عمل می نماید.

2- اعتماد دشمن به هجوم آوردن به جناحین با نیروی اصلی خود است که در نتیجه جبهه را با نیروی کمتر تأمین می نماید.

3- دشمن در حملات خود به هجوم شبانه و در اوایل شب اتکا دارد.

4- هدف دشمن در عملیات هجومی، رسیدن به قرارگاه های یگان ها و ستادها و مواضع توپخانه بود تا بدین وسیله تشکیلات فرماندهی و مراکز پشتیبانی آتش را فلج نماید.

5- دشمن کما فی السابق با اجرای آتش تهیه مبادرت به حمله نمی نماید. بلکه از آتش سنگین توپخانه و مؤثر خود در عملیات استفاده می کند.

6- نیروهای هوایی و هوانیروز دشمن هنوز موفق نگردیده اند تا به برتری هوایی نیروهای خودی دست یابند ولی در این عملیات فعالیت بیشتری از خود نشان داده اند.».

[40] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصل نامه تاریخ جنگ، شماره 11، آبان 1374، ص 32، سخنرانی غلامعلی رشید در سمینار مشورتی فرماندهان سپاه.

[41] پیشین.

[42] مأخذ 28.

[43] غلامعلی رشید، «شرایط و ضرورت های تولد، تثبیت و گسترش سپاه در جنگ»، مجله سیاست دفاعی، (پژوهشکده علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع))، شماره 19، تابستان 1376، ص 14.

[44] پیشین.

[45] از دیگر ویژگی های عملیات فتح المبین که در پیروزی آن نقش داشت چنین است:

- سازمان رزم سپاه: پاسداران که مسئولیت فرماندهی و هدایت بسیج را نیز برعهده داشت به مرور زمان

و متناسب با نیازهای جبهه سازمان خود را از نظر کمی و کیفی گسترش می داد. سیستم اداره جنگ مردمی در عملیات ثامن الائمه و طریق القدس به صورتی ابتدایی شکل گرفت و در عملیات فتح المبین با تغییراتی عمده گسترش یافت. سپاه در این عملیات به طور چشم گیری به گسترش سازمان خود مبادرت ورزید، به گونه ای که در این عملیات 12 تیپ را آماده و وارد میدان ساخت (در عملیات طریق القدس تنها 4 تیپ وارد عمل شده بود.) همچنین برای اولین بار سازمان لشکر را تدارک و آزمایش نمود. در این عملیات علی رغم تفاوت بافت نیروهای ارتش و سپاه، فرماندهی مشترک از بالاترین رده فرماندهی تا پایین ترین واحدهای رزمی به کار گرفته شد. ادغام نیروها از رزمنده تا رده فرماندهان و تشکیل قرارگاه های مشترک در وضع مطلوبی اجرا گردید. نکته مهم در این ادغام، کامل کردن نقاط قوت و رفع نقاط ضعف نیروها با همکاری یکدیگر بود.

- حضور بی سابقه مردم: در این عملیات حضور گسترده و بی سابقه مردم با حالات معنوی بسیار بالا از جمله ویژگی های قابل ذکر شمرده می شود. حضور گسترده مردم در جبهه ها و پشت جبهه ها و معنویت بسیار عمیق حاکم بر جبهه به گونه ای بود که پس از گذشت سال ها از زمان عملیات همچنان تأثیر خود را در ذائقه شرکت کنندگان در آن عملیات از خود به جا گذاشته است. یکی از دلایل گسترش کیفی و کمی نیروی رزم سپاه در این عملیات را باید در حضور غیرقابل انتظار نیروهای بسیجی دانست.

- بیمارستان صحرایی: برای اولین بار در طول جنگ بیمارستان های صحرایی مجهز به اتاق عمل و... (به طور متعدد) در این عملیات به

کار گرفته شد و این اقدام موجب گردید با اقدامات و پیگیری های اولیه در این بیمارستان ها، مجروحان زیادی از خطر مرگ نجات یابند.

[46] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 10 / 10 / 1360.

[47] برابر اطلاعاتی که اخیرا به دست آمده است، پس از عملیات فتح المبین اولین گروه مستشاران نظامی امریکا برای کمک به عراق وارد این کشور شدند و اطلاعات ماهواره ای دقیقی را در اختیار عراقی ها قرار دادند.

[48] روزنامه اطلاعات، 17 / 11 / 1360.

[49] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 20 / 11 / 1360، رادیو اسرائیل، 19 / 11 / 1360.

[50] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 30 / 11 / 1360، به نقل از واشنگتن پست، 29 / 11 / 1360.

[51] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 10 / 11 / 1361 به نقل از لوس آنجلس تایمز.

[52] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 19 / 12 / 1360 به نقل از خبرگزاری فرانسه، 18 / 12 / 1360.

[53] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 22 / 11 / 1360، به نقل از آسوشتیدپرس، 21 / 11 / 1360.

[54] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 29 / 11 / 1361، به نقل از واشنگتن پست، 28 / 1 / 1361.

[55] پیشین.

[56] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 15 / 1 / 1361، روزنامه الخلیج، 14 / 1 / 1361.

[57] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 14 / 1 / 1361، به نقل از خبرگزاری فرانسه، 13 / 1 / 1361.

[58] مأخذ 43، به نقل از رادیو لندن، 13 / 1 / 1361.

[59] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 18 / 1

/ 1361.

[60] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 12 / 1 / 1361.

[61] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه،13 / 1 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 12 / 1 / 1361.

[62] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 22 / 1 / 1361، به نقل از رادیو لندن، بخش عربی، 21 / 1 / 1361.

[63] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 20 / 1 / 1361، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 19 / 1 / 1361.

[64] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه، 24 / 1 / 1361، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 23 / 1 / 1361.

[65] محمد درودیان، از خونین شهر تا خرمشهر (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1372)، ص 89.

[66] پیشین، ص 90.